Saturday, 7 October 2017

Rom leh Galatia thupui ‘Rinna Avanga Felna’
Rom leh Galatia lehkhathawn hi Sabbath sikul zirlaibuin a tarlan danin AD 58, Paula missionary zin vawithumna, Korinth khuaa thla thum a cham chhunga a ziah ve ve an ni a.  A ziah hun a inhlat loh avangin an thu ken pawh a inang viau va, an thu ken laimu chu rinnaa felna ve ve niin, Galatia lehkhathawnah hian rinna avanga felna chu zirtirna diklo a\angin a veng a, Rom lehkhathawnah thung chuan Galatia rama kohhran tibuai tuten an tibuai ve ang tih hlauvin rinnaa felna thurin hi chiang tak leh mumal (system) takin a hrilhfiah ve thung a ni. 
Rinna avanga felna thurin hi Paula thuchah ken ber a ni a.  Galatia khua amite a lehkhathawn pawh tihian a tlip nghe nghe:
“Kei erawh chuan kan Lalpa Isua Krista kraws lo chu ka chhuan loh turzia mai chu, chu mi zarah chuan khawvel hi ka tan khenbehin a awm ta, kei pawh khawvel tan khenbehin ka awm a ni.”  (Gal 6:14)
Mrs White-I ngei pawhin kum 1888 hnu lamah chuan rinnaa felna thu hi a thuchah ken bulpui ber a ni.  Vantirhkoh pathumna thuchah laimu pawh engdang ni lovin rinnaa felna thurin tho hi a ni tih min hrilh:
“Mi tamtakin rinnaa thiamchantirna hi vantirhkoh pathumna thuchah a ni ve em tiin min zawt \hin a, ka chhanna chu ‘rinnaa thiamchantirna hi vantirhkoh pathumna thuchaha a pawimawh lai ber a ni’ tih hi a ni.” (Ibid)
“Krista leh a felna thu hi kan thupui ber, kan rinna innghahna bulpui ni rawh se” (Ev. 191)
Krista chu chhandamna leh beiseina awm chhun a ni tih puan hi a \ul hle mai. Rinnaa thiamchantirna thurin hi puan a nihin… mi tamtak tan chuan khualzin tuihal tana tui intur ang mai a ni \hin.  (1 SM 360)
Rom lehkhathawn a\ang hian Kohhran pa te zinga ngaihsan hlawh ber a ni hial awm mange tia sawi theih tur Augustine-an piantharna a lo chang tawh a.  Dan thiltiha chhandam tum Roman Catholic kohhran kulhpui chu Rom leh Galatia lehkhathawn hmang hian Luther-an a lo vawchim tawh bawk.  Pathian thuhriltu ropui, Adventist ten kan doctrine ngaihhlut em em sanctification doctrine zirtir nguar \antu John Wesley-a pawh Rom lehkhathawn hrilhfiahna a zir a\anga piangthar a ni a.  Tin Kristiana Vanram Kawngzawh ziaktu John Bunyan-a ngei pawh hian Luther-a Rom lehkhathawn hrilhfiahna bu behchhana a lehkhabu hi a ziah a ni bawk.  Mrs. White-I pawhin tihian Rom lehkhathawn chungchang tihian a lo ziak:
Rome lehkhathawnah hian Paula chuan chanchin\ha  thuril amah ngeiin puan chhuah a duh chu a ziak chhuak a.... Rinna avanga felna he lehkhathawna chiang taka puana awm hian hun liam ta zawng zawngah khan misual simte chu nunna kawngah a lo hruai tawh \hin.  He eng hian Luther-a rilru chu chhun engin, Krista thisen sual tlengfai thei tura thiltithei chu a tarlan sak a.  Thlarau sang tamtak sual phurit phurte chu ngaidamna leh thlamuanna hnarah a lo hruai tawh a ni.  Kristian zawng zawngte hian Rome lehkhathawn avang hian Pathian hnena lawmthu sawi mawlh mawlh kan ba a ni (Life Sketches of Paul, 187).



MI ZAWNG ZAWNG MISUAL: PATHIAN FELNA MAMAWH VEK (BUNG 1 - 3)

Rom Lehkhathawn Laimu (1:16-17)
“Chanchin Tha chu ka zahpui si lo va; tupawh a ring apiangte tan chhandamna tura Pathian thiltihtheihna a ni si a...  Chu miah chuan rin lehzual nan, rinnain Pathian felzia chu a lo lang a, “Mi fel chu rinnain a dam ang,” tia ziak ang khan.”  (Rom 1:16, 17)

Rom lehkhathawn laimu chu ‘Pathian Felna a ni’.  Chhandamna chu Isua felna famkim a\ang chauhva neih theih a ni.   Mihring beihna leh tumna a\angin engti kawng mahin chhandam  na a neih theih loh va, Pathian ngaiha mifel nih a theih bawk hek lo.  Juda ho tihsual pawi ber chu anmahni chaknain fel an tum vang a ni.

“Pathian felna hre lovin, anmahni felna tihngheh tumin, Pathian felnaah an intulut si lo” (Rom 10:3).

Martin Luther-a pawh Pathian tihlawm tumin theihtawp a chhuah \hin a.  Puithiamah lutin, Pathian mithmuha tihtur \ha nia a hriat zawng zawng a ti a.  Mahse a thlamuan phah chuang si lo.  Tichuan tukkhat chu Rom 1:17-a Pathian felna awmzia hi manthiamin ‘a tan vanram kawngkhar inhawng ta’ niin a hria a.  A nun hlauhna leh mangannaa khat \hin chu thlamuanna leh hmangaihnain a luahkhat ta a ni.[i]  Tihian kan Sabbath School zirlaibu chuan a sawi:
“A mit chu tihmemsak lo ni tain:  Pathian pawm nihna pawh chu a thil tihah emaw a taksaa intawrhtirna lamah emawa innghat ni lovin, Krista tlinnaa innghat a ni zawk tih a lo hmu fiah ta a ni.  Chuta chinah chuan, rinna zara ringtuin a dawn Krista felna ni lo, chhandam beiseina chu kawng danga hmuh theih ni awma Pathian thu zirtirna lamah reng reng a mit a len ta ngai lo a ni” (Puitling S.S. Zirlaibu, Roma tlanna, Phekna 3).


Jentail-te/Pathian Ngaihsak Duhlotute Sualna (1:18-32)
Chhandamna hi sual lak ata chhandamna a ni.  Chuvang chuan Paula hian chhandamna a sawi hmain fiah takin sualna chungchang leh mi zawng zawng chhandam ngai, misual kan nihzia a sawi hmasa phawt a ni.  Michak te’n daktawr an ngai lova, mi bawrhsawmte zawkin an ngai a ni tih a hriat chian avangin mi zawng zawngte tidamtu Daktawr Isua kan pan theih nan kan sualna  a sawi hmasa hi thil tihawm reng a ni.  Misual a ni tih mi a inhriat hma loh chuan Isua Kraws hian hlutna tak tak a nei ngai lo, a chhan chu Kraws-ah Isua mifel tan a thi lova, misualte ngaihdam nan zawk a thi a ni. 
Pathian khawngaihna sawi uar viau mahse Pathian thinurna pawh Paula hian a sawi uar hle.  Rom lehkhathawnah ringawt pawh hian vawi 10 ngawt a lang a ni.  Isua Krista ring duh lotu zawng zawngte chungah Pathian thinurna a awm reng a ni tiin a sawi a ni. 
Helai Rom 1:18-25-ah hian Paula’n chanchin\ha hre lote engtinnge chhandam an nih theih ang tih sawi a tum lova, Krista ring lo zawng zawngte chu chanchin\ha hrilh an ni emaw, ni lo emaw thiamloh chang an ni tih a sawi zawk a ni.[ii]  Jentail chanchin\ha hrilh ni ngai lote pawhin chhuanlam tur reng reng an nei lo, Pathian pathianna chu thilsiamah a lang tho tho a ni.  Chuvang chuan Siamtu-in a siamchhan anga a ropuina atan an nun duh loh avangin Pathian thinurna chu an chungah a awm tho a ni tiin a sawi. 
Siamtu Pathian chuan Amah chawimawi (worship) tura min duan avangin mihringte hian kan duh emaw duh lo emaw, engemaw tak chu engtik lai pawhin kan worship \hin.  Hmanlai chuan Pathian thilsiam ni leh thla, arsi, thingbul lungbul an bia a, tunah erawh chuan film star te, sum leh ropuina te, hmel\hatna leh piannalhna te kan worship a, hengte hian sex-a inthlahdahna leh sualna chi hrang hrang a thlen a ni.
Aids natna veite chuan an taksa ralveng sipai an neih ve loh avangin natna chi hrang hrangin a tlakbuak a, awlsam takin an thi \hin ang hian miin Pathian a nun laimuah a neih loh chuan sual do let turin chakna a nei lova, sualna chi hrang hrang ten bawmin, a tawpah chuan chatuan boralnaah a luhtir \hin a ni.

Mahni Ngaiha Felte Sualna/Judate Sualna (2:1-3:2)
Mi sawisel țhinte hi mi an sawiselnaah chiah hian teh ta ila, an tling ngai bik lo.  Mi kan sawiselnaah Pathianin min teh ve dawn (Mat 7:2).  Kan chunga hremna emaw thil tha lo emaw a lo thlen loh bik avangin midang aiin kan fel bik tihna a ni lo.  Pathian zahngaihnain hun tha min la pe zawk mai a ni (Thuhriltu 8:11).  
 Pathian dan hi rorelna tehfung tur a ni a.  Pathian nungchang tarlangtu a ni.  Pathian nungchang hi mihring tumnaa zawm chi a ni lo.  Juda hovin an mahni chaknaa zawm theia an inngaih avangin Pathian leh a dan an timualpho ta a ni (Rom 9:30-32; 10:3).  Tunlai Pathian dan neitu kohhran nia inchhal Adventist-te ngei pawh hi, Paula hian Juda ho ang tho hian tihian min ti ve tho lo’ng maw?

“Nimahsela nang Adventist hming pu i ni si a, Dan chu i rin chhan a, Pathian i chhuan a, a duhzawng i hriat a. Dan thua zirtirin i awm avangin thil \ha tak chu \ha i ti a, Danah chuan finna leh thutak awm dan i neih avangin nang ngei mitdelte hruaitu, thim zinga awmte entu, mi fing lote tifingtu, nausente zirtirtu niah i inring a; chutiang i nih ahnuin, nang, mi dangte zirtirtu, nangmah i inzirtir lo maw? Nang, mi ruk ru lo tura hrilhtu, nangin i ru țhin maw? Nang, mi uire lo tura hrilhtu, nangin i uire țhin maw? Nang, mi rel chhiat duh lohtu, nangin i unaute i rel țhin maw? Nang, Dan chhuangtu, nangin Dan i bawhchhiat avangin Pathian i tihmingchhe țhin a ni maw? An ziak ang ngei khan Pathian hming chu nangmahni avangin midang-te  zingah tihchhiatin a awm ta a nih hi.” (Rom 2:17-24 tihdanglam)

Inbel chiang ngam ngat ila chu Pathian dan leh Chawlhni dik mi tam takin an pawm duhlohna chhan hi engdang ni lovin, Pathian dan leh Chawlhni dik neitu nia inchhalte’n kan zir loh vang a ni tih kan hre ngei ang. 

Mi Zawng Zawng Misual Kan Ni (3:9-20)
Helai thu hian mi tupawh Juda emaw, Jentail emaw- eng kohhran mi pawh misual vek kan ni tih a sawi.  Mihringte hi kan nihphung (nature) hrim hrim pawh sual a ni.  Kan sawi duh zawng leh ngainat zawng pawh sual a ni. 
Pulpit hmaa thusawi thiam miah si lo pawh hi an thinrim tak tak chuan ân thiam lo tumah an awm lo.  Mi țhatna ni lovin mi chhiatna sawi nuam kan ti a, TV pawh mipain thisen chhuahna lampang en nuam kan ti a, hmeichhiate paw’n mi chhungkaw buai leh inhau en nuam an ti bawk.   Naupangte kan nih lai a\angin itsikna, huatna leh chaponain kan khat nghal a.  Khawvela psychologist lar tak mai Sigmeud Freud-a chuan mihring thiltih zawng zawng hian chhan pahnih chiah a nei niin a ngai: mahni intihropui nan leh mipat hmeichhiatna tih hlawhtlin nan.  Pathian tel lo chuan kan thil tih chhan, kohhrana kan inhman chhan leh kan thawhrim chhan hi Sigmeud Freud-a sawi ang lek hi a ni.  Chuvang chuan engti kawng mahin suala tlu tawh mihringte’n Pathian pawm tlak khawp thil \ha an ti thei tawh lo.
Pathian dan pek kan nih chhan pawh misual kan nihzia min hriattirtu atan leh thiamthu sawi tur reng reng kan neih loh nan a ni.  Pathian dan chu Pathian nungchang, a thianghlimna, hmangaihna leh felna te tarlangtu a ni a.  Chuvangin suala tlu tawh mihring hian engti kawng mahin Pathian nungchang a \awmpui thei tawh lo.  Pathian dan mahni chaknaa zawm thei tlata inngai chuan Pathian a la hmu lo a, a dan awmzia pawh a hre miah lo a ni.  Chuvang in dan zawm hi mihring chakna chuan thiltheih loh a ni a.  Dan zawm \hat a\anga chhandamna hlawh chhuah phei chu thil theih loh hual hual a ni. 
“Engtin nge Pathian hmaah mi a fel theih ang le? Engtin nge hmeichhe hrin a thianghlim theih ang? Ngai teh, thla meuh pawh khian enna a nei nem, Arsite pawh a mithmuhah chuan a thianghlim lo.  Mihring lek phei chu e, thil lung mai a ni! Mihring fapa chu changpat mai a ni.” (Joba 25:4-6)

Mrs. White-i pawhin tihian a lo sawi:
“Mi tupawhin ama thiltihin a sual man bat tlemte tal a tlak ang tiin ngaihdan chhete pawh siam suh se.  Hei hi thihpui khawpa rapthlak bumna a ni... He lai thil hi an hriatthiam chian loh avangin mi tamtak Pathian faa inchhal, mahni thiltih ring bawk si te chu misual fate an ni” (I SM 344)
“Mi tamtak chu an thinlung dinhmunah bumin an awm a.  An thinlung puthmang hi thil dang zawng aia bumhmang, chhe lailet der a ni tih an hre lo.  Mahni felna chhuangin, mihring tehfung anga an nungchang thlen chinah chuan an lungawi mai a ni”  (1 SM 320).

Rinna Avanga Thiamchantirna (Rom 3:21- 3:31)
Mi zawng zawng misual kan ni a, kan thil \ha tih engmahin Pathian a tih lawm theih tawh si loh chuan engtinnge chhandam kan nih theih tak ang?  Heihi Paula’n Rom lehkhathawn puma a khel ber chu a ni ta a ni.
Thuthlung hlui zawlneite leh Pathian dan ngei pawhin thiltih avang emaw, dan zawm vang emaw ni lo, chhandamna kawng dang an lo sawi țhin.  Chhandamna chungchangah hian engmah thil danglam a awm tak tak thei lo; achhan chu mi zawng zawngin thil kan tisual vek a, tumah kan thiltih atang chuan Pathian ropuina kan chang zo tawh lo.  Chhandam kan nihna chu mihring felna lam ni lovin Krista felna vang zawk a ni.  Chu Krista felna chu a ring duh apiang tan a thlawnin neih theih a ni.  Hei hi mihringte tan a țha leh lutuk a, kan ring zo lo fo țhin.  Mahse a țhat lutuk avang tak zawk hian kan ring tur a ni.


Krista thihna kha kan thihna  a ni.
 2 Korinth 5:14  Mi zawng zawng thih aiin mi pakhat a thi a, chuvangin mi zawng zawng chu an thi a ni..
Eg. Bawngpui railai kaphlum ta ila, a naupai lai chu ahran paa tihhlum ve kher a ngai tawh lo, a pui rual khan a thi tel nghal a ni.  Chutiang chiah chuan Isua Krista thihnaah khan Amah ringtute zawng zawng chu Pathian thinlungah kan thi vek tawh a ni.  Ka sualna avangin ka thih a tul tawh lo, Krista thihna kha ka thihna a ni tawh a ni.

Kraws kha kan leibat tlakna hmun a ni
·        Jn 19:30  “A kin ta” “tetelestai” tiin Isua a hnukchah dawnin a au chhuak.  A awmzia- leibat tlak, chhiah pe tlak, hna zo etc.  Krista thihnaah kan leiba tlak a ni tawh. 
Pastor C. Saikhuma chuan heti hian a lo phuah:
Misual boral mai ka lo ni
Mahse Lalpa min hmangaih a
Chhandamna kim min siamsak a
Tunah hian ka lawm em em

Min hmangaihna ka sawi seng lo
Ka bat zawng zawng min tlak sak a
Ka chhandamtu chu ka fak ang
Theihtawp chhuahin ka zai zel ang

Pastor C. Saikhuma anga thlarau lama san leh Pathian hnaih hi kan duh deuh vekin ka ring. 
Sabbath sikul class-ah mi pakhat hian “Pastor C. Saikhuma anga thlarau lama san ka va chak tak em! Ani anga Pathian hnaih ve ka duh a ni” tiin a sawi a.  Banah chuan tihian he thu ziaktupa hian chupa a hrilh a, “tunah khan Pr Saikhuma ang chu i ni thei asin, i duh leh duh loh a thu mai a ni.  Pastor C. Saikhuma ang i nih theih nan a man zawng zawng Isuan a pe vek tawh a ni.” 

Isua nun kha kan nun a ni.
Mk 10:45 Mihring Fapa meuh pawh rawngbawlsaka awm turin a lo kal lo va, rawngbawl tur leh mi tam tak tlan nan/aiawh(avnti)a a nun pe zawk turin a lo kal a ni si,” a ti a.
-                      Mt 2:22  Nimahsela, Arkeulasa a pa Heroda aiawhin(avnti) Judai ramah a lal tih a hriatin chuta kal a hlau ta a.., 
-                       Heroda chu Arkeulausa’n a ai a lo awh tawh.  Heroda hmuh tur a awm tawh lo, Heroda hmunah khan Arkeulausa a lo awm tawh zawk a ni.  Hetiang chiah hian Isua chu kan ai awhtu anih avangin Pathian rorelna hmaah chuan keini kan awm tawh lo, Isua chiah a awm tawh zawk a ni.
 
Krista chu a felna avanga kan nun theih nan kan sualna aiah hremin a awm a.  A felna avanga thiam kan chan theih nan sual reng nei lo chu thiamlohchan tir a ni a.  A nunna chu ka ta anih theih nan kan thihna turah Ani chu a thi ta a ni” (DA 25)

Buongleinkunga pawhin Isua felna kan felnaa chhiar anih mai dan hi tihian a lo phuah:

Lalpa ka sualna a tama mihringa chhiar tlak ka ni lo
Mahse I hmangaih aw nem chuan duatte-in min lo au reng si
Ka aw hi Jakoba aw ni mah se, Esauva thuam ka inbel si
Roluahtu tur Krista silhfena min thuam mai hi
Lalpa ka phu hlawl lo
Ka aw hi bumtu sual aw ang Jakoba aw ang mai lo ni
Esuava silhfen Kristaah chuan ka sualna te min ngaidam ta

Jakoba kha Esauva a nih tak vang ni lovin, Esauva silhfen a hak mai avang zawkin malsawmna a dawng a, chutiangin keini pawh kan felna vang ni lovin, Krista felna kawra Pathianin min thuam avang maiin malsawmna, chatuan nunna chu ka ta a lo ni ta a ni.

Khawngaihna man to: Anihna diktakah chuan chhandamna/khawngaihna hi a thlawn ka ti tak na a.  A thlawn a ni hauh lo.  He universe-ah hian engmah hi a thlawnin a awm tak tak thei lo.  A thlawna  kan dawng kan tih pawh hi midangin a man min peksak avanga a thlawna dawng thei chauh kan ni.  Entirnan miin computer a thlawnin an pe che anih chuan, computer man i sen ai kha midangin an sengral a, chuvanga a thlawna dawng thei chauh i ni.  Chhandamna pawh hi aman midangin min pektlak sak avang chauhva a thlawn ni thei a ni.  Anihna takah chuan chhandamna man hi thil man awm tawh zawng zawngah chuan to ber a ni.  Lei leh van Lalber Fapa mal neihchhun nunnaa lei chhuah a ni.  A aia thil \ha zawk leh man to zawk dang Pathian meuh pawhin a nei tawh lo!  A neih zawng zawng chhandam kan nih nan a pe ral \hak a ni.

Bombay kal nan cheng nuai 20 min pe ta se tuin thlen zawh loh inring ang le.  Nuai sawmhnih nena Bombay thlen zawh loh inring chu a â anih loh vek leh pawisa hlutna hrethiam map lo a ni ngei ang.  Anih loh paw’n nuai sawmhnih hi ka ring zo lo, pawisa dang intuakin rora kan chhu leh phawt teh ang ti ta ila.  Mi â tak ka ni ang.  Mi tamtak chuan hetiang hian kan ti tlat a ni.  Vanram kal nan Pathianin a nunna min pek tawh hnuah pawh ring zo lovin thil \ha eng emaw kan tih ve phawt loh chuan kan ti ve \ang \ang a.  Nuai 20-a Bombay thlen inring lova rora chhua inhlawh ang chiah ka ni.


Pathian Khawngaihna Rahchhuah Pathumte (3:27-31)[iii]
o        Chapona tur zawng zawng a tibo.  Mihring nun hi inelna ram a ni.  A thei thei dinchanna (survival of the fitest) hi hringnun nihphung niin a lang.  =ha zawk, fel zawk, dik zawk, thiamthei zawk, chak zawk, fing zawk nih hi mitinin kan tum leh kan goal ani.  Mahse hei tak hi sual tinreng bul chapona siamtu a ni.  Midang aia sanga inngaih tlatna hi chapona chikhat a ni a, sualna bul a ni.  Chanchin\ha chuan hei hi a tichhia a: mihring thiltih chu timualphovin, a thiltihah chhuan tur reng reng a awm lo tih a lantir țhin a ni.

o   Engnge ni thiamchantirna chu?  Mihring inngaih ropui vena zawng zawng vaivuta chantirna, mihringin a tihtheih miah loh tihsakna hi a ni.  Mihringin engmah tithei lo a ni tih a inhriat hunah chiah Krista felna kawr ha turin a inpeih țhin (FLB 111) 
o   “Engtik hunah pawh kan sakhuana hian midangte aia \ha bik emaw, fel bik emawa min ngaihtir chuan- Pathian ni lovin, Setana zawkin chu chu min pe anih chiang takin ka ring.  Pathian hnena i awm tih hriatchianna chu nangmah i intheihnghilh \hak anih loh pawhin te tak te, bawlhhlawh mai nia i inhriatna hi a ni.”[1]
o   D.L. Moody-a chuan tihian a lo sawi, “Ropuina bul chu tetna a ni a, ropui lehzualna chu tet telh telhna a ni a, ropuina vawrtawp chu engmah lo nihna hi a ni.”

Chapona leh elrelna hi mihring leh Pathian inkar daidangtu bang a ni a.  Mahse khawngaihna chuan chapona leh inchhuanna tur zawng zawng a hnuk hniam a.  Hmangaihnain min suih fin ta a ni. 

o        Mi zawng zawng tan chhandamna kawngkhat chiah siam a ni, chu chu Krista rinna atang chiahin a ni.  Juda tan leh Jentailte tan a inang reng.
o        Dispensationalism/ chhandamna kawng hrang hrang awma zirtirna a vawchhia
o        A nungchunga Isua tawk leh tawk lo turte tana thil tihtur inang lo awmthei anga zirtirna diklohzia a tarlang. i.e. Last generation theology.
“Mi dang tuma hnenah chhandamna a awm lo; van hnuaia mihring sak zingah, min chhandam tur hming dang reng a awm lo”  Tirhkohte 4:12

o        Pathian dan a nemnghet:
“Felna hi dan zawmna a ni.  Dan hian felna a ngiat tlat a, misual pawhin dan laka a bat chu a ni; mahse mahniin a nei thei bawk si lova.  A neih theih dan kawng awmchhun chu rinna zarah a ni.  Rinnain Pathian hmaah Krista \hatna chu a rawn thlen thei a, Pathian pawhin A Fapa thuawihna chu mi sual chanpualah a lo pawmsak ta a.  Mihring tlin lohna aiah Krista felna chu pawm a lo ni ta zawk a, tichuan Pathianin ringtu, sual sim ta chu lo pawmin, a ngaidam a, thiam a chantir a, mi fel anga lo enin, Ama Fapa a hmangaih ang chiahin a hmangaih a ni.”  (1 SM 367)
o        Adventist thusawitu lartak Dwith Nelson-a chuan dan hian nungchang siam\hat a tum a ni mai lova, inlaichinna siam\hat a tum zawk tiin a sawi.  Nungchang \hatna chu anihna dik takah chuan inlaichinna rahchhuah chauh zawk a ni.  A sawi zel dan chuan dan hmasa pali te hian Pathian leh mihringte inlaichinna a sawi a, a hnuhnung parukten mihring leh mihringte inlaichinna a sawi leh bawk.  He inlaichinna chhe tawh hi Kraws chuan rawn dawh zawm lehin Krista ringtu apiangte chuan Pathian nena inremlehna leh mihring puite nena inremlehna an nei thei ta a ni.  Chuvang chuan Krista ringtute chu Pathian hmaah leh dan hmaah pawh \hafamkim an ni.
o        Dan chu Krista vang chauhva zawm ka nih tlat avangin zawm \ha engang pawh ni mah ila, dan zawm avanga chhandam ka ni thei chuang lo.  Chuvang chuan engtik lai pawha pawimawh ber chu Krista nena kan inlaichinna a ni.  Ball boot hian goal khung tura ball a tawh(khawih) avangin a inchhuang thei lo.  A buntu mihring zawk kha tigoaltu diktak zawk chu a ni.  Dan min zawmtirtu Isua anih avangin mihringah chhuan tur engmah a awm lo.
o        Engpawh nise dan \hafamkima zawmnaa chhandam kan ni a - thiltiha chhandam kan ni- Mahse chu thiltih chu Krista thiltih a ni.



MIHRING THILTIH TEL LO ‘RINNA AVANGA FELNA’ (BUNG 4)
Tin, hnathawktu hlawh chu khawngaihnaa ruat a ni lo va,bata ruat a ni zawk e. Amaherawhchu hna thawk lova, Pathian ngaihsak lo, thiam chantirtu ring zawka rinna chu, ama felnaa ruat a ni. (4, 5)

Paula chuan a thusawi, rinna vanga felna a sawi tifiah lehzual turin entirna hmangin a sawi zawm zel a.  Entir nana a hmante chu Abrahama leh Davida-te an ni. 

Abrahama chungchanga Juda ho ngaihdan:
1.      Abrahama’n rinna avanga felna a hmuh nachhan chu fiahna hrang hrang a paltlang vek vang a ni (vawi sawm fiah a ni a, hnehna a chang vek).
2.      Abrahama rinna Gen 15:6 chu serhtanna thuthlung a pawm hnuah Gen 17:4-14 a famkim chauh.  Chuvang chuan rinna chu a aite chhinna mai a ni a, thiltihin, thuawihnain rinna chu awmzia a neihtir chauh a ni.
3.      Abrahama fiahna a hnehna kha ama tan mai ni lovin, a hnua a thlah leh zelte tan pawh a ni.[2]

Mahse Paula chuan Juda ho rindan hi paihthlain, Abrahama’n a serhtan hmaa ‘rinna avanga felna’ a hmuh tawh avangin mihring thiltih tel lo, Pathian khawngaihna vang zawkin a ni rinnaa felna a hmuh tiin \an hmun a rawn siam a, thiltih vang anih chuan khawngaihna ni lovin, bat anih zawk dawn avangin, Pathianin mifela min chhalna hi mihring lam felna leh thiltih pakhat mah awm lo a ni tiin a rawn sawi a ni. 
Thianghlimna leh \hatna kawnga entawntlak – Abrahama chu – entirnaa hmanga tarchhuah a ni a, Paula hian chhiartute ngaih sual luih rual loha chiangin, dan thiltihte tel lo, khawngaihnaa chhandamna mamawh tho a ni tih a sawi a.  Mimal thiltih \ha ber leh dan zawm pawh chu Pathian hmaa thiamchang nih nan a tlak loh a nih si chuan, beisei tur dang eng dang nge awm ta ang le?  Abrahama tan meuh pawh khawngaihna chu a ngai a nih si chuan, midang zawng zawng, Juda leh Jentailte tan pawh chutiang tho a ni dawn a ni” (Puitling Sabbath School Zirlaibu, Roma tlanna, phek 42).

Pathian Thinlung Ang Pu- Davida
Mi, a thiltih ngaihtuah lova Pathianin fela a ruata chu mal a sawmsak thu Davida pawhin,  “An bawhchhiatnate ngaihdama awm leh, An sualte khuha awm chu An eng a thawl e, Lalpan khawlohna neia a ruat loh chu A eng a thawl e,” tia a sawi ang khan. (Rom 4:6-8)

Rom bung 4-ah hian Davida chungchang a rawn sawi leh bawk a.  Davida hi Israel mite zingah chuan mi langsar, Pathian pawhin ‘Ka thinlung ang pu mi’[3] a tih hial a ni a.  Mahse Davida hi mi \ha famkim a ni hauh lo.  Thil ti sual langsar berte zinga mi anih ngei a rinawm.  Mi nu a uire a, a pasal a that bawk a.  Mahse a sualna chu Pathianin a zahngaihna avangin a hliahkhuh a, a ngaidam bawk a, chuvang chuan mi vannei ber a ni.  Chutiang bawk chuan keini pawh kan thiltih ngaihtuah lovin Pathian chuan a Fapa Isua Kristaah chuan mi fel famkim, ‘a thinlung ang pu’ah min lo chhal hi mi vannei ber kan ni.
Kan mihringpui misual ve bawk, dawtsawi fo \hinten min fakna kan hriat pawhin kan lawm \hin.  Van Pathian engkim hmutu leh hre vektuin a khawngaihna avanga ‘ka thinlung ang pu mi’ tia min han fak ve mai hi a va lawmawm em!

Felna Diktak Chu Rinna Chauhva Neih Theih A Ni
Keini misual ni si a, mifel famkim, vanram kal tlak han nih mai chu mihring ngaih chuan thil theih miah loh a ni.  Mahse chuvang tak chuan ‘rinna’ a ngai ta a ni.  Abrahama leh Sari chi thlah tura ‘mitthi’ ang an nih tawh hnua fa petu tho khan, Isua Kristaah chuan a fapa/fanu-ah min rawn pawm leh ta a ni.  Abrahama’n mihring dan ang chuan chi thlah thei tawh tawh lo mah se, Pathian thutiam a rin avangin fapa duhawm tak Isaka a nei a ni.  Chutiang bawkin keini pawh misual, thi tlak kan ni a, mahse Pathian chuan Kristaah thutiam, chatuan nunna thutiam chu min rawn pe ta a.  Chu thutiam chu a ring piangte tan chuan ‘chhandamna/felna a ni.
“keimahni avang pawhin a ni. Isua kan Lalpa mitthi zing ata kaithotu chu ringtu kan ni a, kan rinna chu felnaa ruat a ni dawn.  Chu Isua chu kan sual avangin mantirin a awm a, thiam kan channa turin kaihthawhin a awm bawk a".” (Rom 4:24, 25)

Rinnaa Felna Hriathiam/pawm har chhan
Pathian khawngaihna hi a thukin a ril lutuk a, mihring tan hriatthiam vek theih chi pawh a ni lo, rinnaa kan pawm mai tur a ni zawk.  Pathian khawngaihna chungchanga khawvela lehkhabu lar ber pawl ziaktu Philip Yancey-a meuh pawhin tihian a lo sawia:
 “Ka pianpui rilru hian Pathian pawm tlak ni tur chuan thil\ha engemaw tal tih a ngaiin a hre tlat țhin.  Khawngaihna tih ri hian keimahah inhnialna  a siam tlat a, zalenna tak tak nei tur chuan nitin khawngaihna thuchah hrethiam thei turin țawngțai ziah ka ngai a ni.”[4]

Pathian thusawitu lar tak Joyce Meyer-i paw’n tihian a lo sawi vek bawk:
“Eng hunah pawh thil eng emaw- Pathian nena hun hmandun hial pawh a ni mai thei- ka thiltih avanga malsawmna phu nia kan inngaih chuan Thlarau hruaina hnuaiah kan awm lova, kaldan phung pangai (method) kan zui ve mai mai tihna a ni.”[5]

Anihna takah chuan mihringte nihna (nature) hrim hrim hi dan zawm avanga felna (legalism) deuh vek a ni.  Sikulah te, college-ah te, sports-ah te leh sorkar inrelbawlnaah te pawh hna thawk \ha leh fing, tumruh leh bei nasa ten hlawhtlinna an chang a, fak pawh an hlawh \hin.  Mihringin a thiltum ber chu mahni inchawisan leh inhaivur a ni.  Kan taimakna te, kan tumruhna te leh kan thiltih tinreng hi kan dinhmun a san zawk theih nana ti kan ni \hin.  Heng zawng zawngte hi thiltiha inchhandam tumna chikhat an ni.  

A ruh no no chhuakah tih hi hringnun nihphung a ni. Mahse khawngaihna danah erawh chuan inngaitlawm apiang chawisanin an awm a, inngaisang apiang tihtlawmin an awm \hin.  Chuvang chuan rinnaa felna hi mihring nihphung kalh a ni a, khawngaihna dan pawm lotu mi chapote tan hriatthiam theih chi a ni lo.  Rinnaa felnah ah chuan mahni inring tawkte ni lovin, rilrua retheite chu mi vannei an ni a, midang rapbet thei leh thunun theite nilovin thuhnuairawlhte chu leia rorel tur an ni.  Mi fel leh \ha tawk nia inngaite ni lovin, misual leh tlinglo nih inhriaa Pathian bel tawp tuten he felna hi an nei \hin a ni.
 “Mi chapo chuan chhandamna hlawh tumin a bei chiam țhin a, mahse vanram kai thei leh kai tlaka min siamtu chu Krista felna chauh a ni” (DA 280)

“Mahni hmasialna a thih \hak a, chungnung ber nih inchuhna a bo hunah leh thinlung chu lawmnaa a khah ... hunah chauh Krista chu nunah a cheng \hin. (COL 402)



RINNA AVANGA FELNA RAHCHHUAH (BUNG 5)

Pathian nena inremlehna kan nei ta Krista rinna avanga felnain Pathian nena inremlehna min pe.  Pathian nen inzawmlehna/inlaichinna/Pafa nihna/inkawmngeih theihna/lendun theihna tunah ngei min pe.  Pathian thinurna kan chungah a awm tawh lo.  Chak lohna leh tlinlohnain a bawm mihring chuan Pathian a hlauh  a\ul tawh lo, Krista’n a thihsak tawh avangin Pathian nen an inrem tawh tlat a ni.[6]  Martin Luther-a țawngțaina hi han chhiar ve teh:
“Ka thlarau sual laka a fihlim leh thianghlim vang emaw, khawngaihna phu zo tura ka \hat tawk vang emaw a I hnena lokal ka ni lo;I dan ka zawm\hat avanga i hmel hmu ngam taa I hnena thu rawn thlen ka ni hek lo.
Ka rilru tinrengah hian sualna leh inchhirna chuan rorelin thil tha pawh thil \ha loah a chantir zel țhin a.
I hmangaihna siper enchhuahpui ve ka tum changte hian chhunglam a\angin ka inrin loh laia min hnehin sualah bawk min hruai kir leh țhin tih ka hria.
Ka damchhung zawngin thil tha chu ti tehreng pawh ni ila, ka thil lo tih tawh zawng zawng man kha ka rul seng chuang lovang;
Mahse ka sualna te chu zan ang maiin thim mah se, I Fapa ka rin avangin I hmel hmuh ka ngam a ni.
Amahah chauh chuan ka rinna ka nghat a, I Fapa ka rin avangin huai takin zahngaihna lalthutthleng chu ka rawn panin nang chu ka rawn kawm ngam che a ni.
Chhandamna chu Aw Lalpa, tling zo lo teh mah ila, ka tan a chiang tawk a ni, Isua ka tan a thi si a.”
e.g. Zawlnei Isai’an Pathian lal\hutthlenga chawisana a awm an hmu chiah kha chu, “hmui bawlhhlawh pu mi ka ni, ka chung a va pik em! Ka boral ta anih hi” (Isaia 6:5) tiin a au chhuak ta anih kha.  Keini pawh kan nihna ang ang nen hi chuan Pathian hnen thleng tlak kan ni lo.  Mahse Isaia meilingin a dek a, a thianghlim ta ang khan Isua thisen avangin mithianghlim kan ni a, Pathian hmaah engtik lai pawhin kal theihna rights ka nei a ni (Hebrai 4:16).  USA president John F. Kennedy-a chu buai viau mahse, a fapa in a duh hun hunah biak pawh theihna right a nei.  Keini pawh Isua thisen avangin Pathian fa kan nih tawh avangin duh hun hunah Pathian biak pawh theihna rights kan nei. 
Thlarau Thianghlim pek kan ni (v. 5):  Pathian chu hmangaihna a ni a.  Pa leh Fapa, Thlarau Thianghlim an vaiin hmangaihna vek an ni.  Krista ringtute chu an thinlungah Thlarau Thianghlim lo chengin, an nunah hmangaihnain ro a rel \hin a.  Pathian dan, hmangaihna dan chu Thlarau Thianghlim zarah an zawm thei ta \hin a ni.

Thiam loh chantir rorelna chu thiamchantir rorelnaah Krista’n a rawn thlak ta (v. 16-19): Adama thlahte zawng zawng chu sualna avangin thiam loh chang kan ni a.  Mahse Adama pahnihna Isua Krista felna avangin, a ringtu apiangte chu thihna leh thiamlohchantirna ațanga fihlimin rorelna pawh kan tan chuan thiamchantir rorelna a lo ni ta a ni.  Chuvang chuan rorelna hlauh tur a awm tawh lo.

`


RINNA AVANGA FELNA RAH KRISTAA NUNTHAR – SANCTIFICATION (Bung 6)

“Ruk hmang chu, ru tur leh tihlum tur leh tichhe tur lo chuan a lo kal lo; kei zawng nun an neih nan, tam taka an neih nan, lo kal ka ni.”  (Johana 10:10)

Khawngaihna-in Sual a ti zalen ta em ni?  Khawngaihna hrim hrim hi Pathian khawngaihna a ni emaw, nu leh pa khawngaihna a ni emaw a hrethiam lo tan chuan sual tih phalna emaw sual tihzalenna emaw a an chang a awm \hin.  Nu leh pa drugs addict fa nei chu \henawm khawvengten an dem a, hnawtchhuak mai tur emaw, jail-ah emaw dah mai tura an tih pawhin an fa chuan insiam\hat ni a neih tak mialin tiin khawngaih takin an enkawl hram hram \hin.  An hmangaihna a thuk poh leh an dawhthei a, an fa \hatna tur chuan khawngaihna an lantir nasa \hin.  Hei hi an fa sualzel an duh vang ni lovin, an fa in sual a kalsan theih nana ti an ni zawk. 

Mi tamtak chuan Pathian khawngaihna hi sual tih phalna emaw an ti \hin a.  Mahse khawngaihna hi sual tih phalna ni lovin, sual hneh theihna tura Pathian hmangaihna lo lang zawk a ni.  Rom 1-3-ah Paula’n misual kan nihzia a sawi a, bung 3:23- bung 5-ah misual chunga Pathian khawngaihna a sawi leh a.  Hei hi mi tamtak chuan sual tihphalna emaw an ti dawn tih hriain Paula hian bung ruknaah khawngaihna chu sual tih phalna ni lovin sual hneh theihna zawk  anih zia  a rawn sawi leh ta a ni.

Rinnaa Felna hi theory mai nilovin kan nun zawk a ni: Rinnaa felna hi theory emaw, system emaw zirvaka hriatthiama neih mai chi a ni lova, doctrine ban phar ka pawm tih ringawta pawm mai chi pawh a ni lo.  Kan nitin nuna Isua nena inzawmna a\ang chauhva kan neih theih a ni. 

Isua kan hmuh dan leh vai chhangzuar kan hmuh dan hi ngun taka ngaihtuah chuan a inang deuh reng niin a lang.  Vai chhangzuar chuan chhang tui tak tak a zuar \hin a, amah ngaina lotu pawhin a chhang chu an lei thei ang deuh hian Isua chu chhandamna zuartu, chhandamna petu (chhandamna supply tu) ang deuhvah kan ngai \hin.  Mahse Isua hi chhandamna zuartu emaw, chhandamna petu emaw, chhandamna chanchin\ha hriltu emaw a ni mai lova, amah hi chhandamna a ni zawk a. Kawngdik kawhhmuh tu ni lovin Amah hi kawng leh thutak leh nunna zawk a ni. Chuvang chuan chhandam tih emaw, rinnaa felna pawm emaw tih awmzia chu Isua nen inzawmna nun neitute tihna a ni.   SDA Bible commentary chuan rinnaa felna tihian a sawifiah:
“Rinna avanga felna chu Krista rinna avanga vawi leh khata miin chhandamna a lo chan tak, ‘rinna avanga thiamchantirna’ kan tih bawk leh ringtuin Krista a rinna avanga a damchung a a thanlen zelna te hi a ni.
“Seventh-day Adventist-te rindan chuan piantharna hi pawimawh hle mah se, ringtuin Krista nun famkim nei tura a thanlenna atana a bul tanna chauh a ni.  Tin Seventh-day Adventist-te chuan Krista miin a rin avanga thiamchantirtu bawk khan kristian nun thanlennaah rinna kaltlang thovin a pui dawn tih hi kan sawi uar hle bawk.  Chuvang chuan ‘rinna avanga felna’ hi vawi leh khata thil thleng mai ni lovin engtik lai pawha ringtu nuna thil thleng țhin a ni zawk.  Seventh-day Adventist-te chuan duhthawh takin Kristian nun miin a nun theih chhan hi mihring thiltih emaw, dan zawm \hat tumna emaw ațanga lo awm ni lovin, Pathian hnen ațanga lo awm zawk a ni tiin kan zirtir bawk.”[7]
Tlang chhipa khaw awm thuhruk theih ani lo ang bawkin Isua neitute, rinnaa felna neitute nunah chuan danglamna a awm ngei \hin.  Ringtute nuna Isuan danglamna a rawn thlen hi Paula chuan kawng hrang hrangin Rom 6-ah hian a rawn tarlang a ni.

Baptisma-in Krista Nen Min Suihfin Tawh Avangin Suala Nung Thei Kan Ni Tawh lo (v. 3 -8):  Mitthi chuan engmah a ti thei tawh lo.  Chutiang tho chuan ringtute chu baptismaah Krista thihna kan \awm tawh avang leh a thawhlehna azarah Ama nun min pek tawh avangin suala awm thei kan ni tawh lo.  Ringtute tan chuan nun chu Krista a lo ni ta a ni.
e.g. Martin Luther-a chuan thlemtu Diabola’n min thlem \uma ka thinlung kawngkhar kik a, “Martin Luther-a a awm em?” tih a rawn zawhin.   Isuan tihhian a lo chhang țhin, “Tunhma chuan Luther-a chu a awm țhin, tunah chuan Keimah ka awm tawh zawk” a lo ti țhin a.  Kawngka rawn hawngtu kuta kilhna ser a hmuh chuan baklengin Diabola chu a tlanchhe țhin a ni tiin a sawi.
“Thil \ha ti atan Krista Isuaah chuan siama awmin ama kut chhuak kan ni si a; chu thil \ha tih chu kan awmna turin Pathianin a buatsaih lawk a ni” Ephesi 2:10.

“Krista hnenah khenbehin ka awm ta; nimahsela ka nung a ni; keimah erawh chu ka ni tawh lo. Krista chu keimahah a nung zawk a ni; tin, tunah tisaa ka nung hi rinnaa nung ka ni – Pathian Fapa, mi hmangaiha ka aia inpetu rinnaah chuan.”  Galatia 2:20

Roreltu hran Krista/Khawngaihna chu kan nei ta (v 6:14): Tah hian Paula chuan ringtu nunthar hrilhfiahnan roreltu hran hnuaia kun angin a rawn sawi a.  Ringlotu in a rin hma chuan a nuna roreltu chu dan a ni.  Ngaihdamna leh khawngaihna hi mihring nihphung pangai a ni lo.  Mihring nihphung pangai/dan nihphung pangai chu phuba lakna leh thil\ha tiha lawmman lak a ni.  Mahse Krista khawngaihna chuan kan thiltihte vang nilovin a khawngaihna vang zawkin min rawn chhandam ta a.  Chu khawngaihna ringtute nunah chuan khawngaihnain ro a rel ta a ni.

“Sualnain in chungah thu a nei dawn tawh si lo, dan rorela awm in ni lo va, khawngaihna rorela awm in ni zawk si a” (6:14) tih hi a awmzia engnge ni?
1)      Dan rorelna hnuaiah kan awm tawh lo
a)      Dan chuan tihtur min hrilh a, thei turin chakna min pe lo (Rom 2:14-16)
b)      Thiam loh min chantir, min siam tha si lovin kan that lohzia leh tlin loh zia a tarlang (Rom 3:19, 20)
c)      Sual pu taksa kan nihna a tireh lova, a ti nung/langchiang zawk a ni. (Rom 5:20)
d)      Sual saltang(thiamlohchang leh thi tur) kan nihna a\angin min tifihlim thei lova, thuawih thei turin min chhuah zalen thei hek lo.
2)      Khawngaihna rorelna hnuaiah kan awm ta
a)      Thuawih thei turin chakna min pein min kaihruai
b)      Kan thil\ha tih a\anga teh ni lovin, Krista felna zawk a\anga teh tlin kan nih avangin thiamlohchantirna a awm thei tawh lo.
c)      Lawmna leh hmangaihna kan thinlungah a siam.
d)      Sualna rorelna hnuai ata min chhuah zalen a, hmangaihna/khawngaihna nun min pe[8].

Pathian thuawih turin Zalenna famkim ka nei ta (6:13):  Misual chunga thunei tu sual a ni.  Misual taksa pawh sualna chuan thil sual tihna hriamhrei atan a hmang \hin.  Krista zarah kan mithar, mi nung, siamthar kan lo ni leh ta a.  Sualna chuan kan chungah thu a nei tawh lo (6:14).  Misual taksa ni thin kha Pathian ta a lo ni tawh zawk a ni.  Mahse hei hian Sualna chuan thiamchang tawh mihring chungah engmah a tithei tawh lo tihna ni lovin, sualna chuan tibuai leh pawh ni mah se, lo beilet turin zalenna famkim a nei tawh a.  A taksa pawh Isua ta a nih tawh avangin sualna dolet nan a hmang thei tawh a ni.  Tin, chumai bakah chhantu Lalthar Krista a nei tawh a.  Ringtu diktak chu sualna chuan a ngam thei tawh lo a ni.

Cartoon lartak mai Tom and Jerry-ah chuan chaichimte Jerry-a chuan zawhte Tom-a chu a ngam lo.  Mahse Jerry-a’n uipa Spike-a \hiana a neih hnu chuan Toma chu amahin hneh lo mahse a ngam ta a ni.  Tom-an tihbuai atum veleh a faifuk a, chuveleh chuan Spike-a chuan a rang a rang in Tom-a chu a rawn sawisa \hin a ni.  Hetiang deuh hian keini pawhin Setana hi kan ngam loh hmelma a ni a.  Mahse hotu/thian thar Isua kan neih chinah chuan Setana chu A zarah kan ngam ve thei tawh a ni.

Krista rinnain Ringtu nunah danglamna a siam: Ringtu chu Pathian bawih (Pathian hmanrua) a lo ni ta a, a nunah Pathian anna thianghlimna leh hmangaihna a lo lang chhuak ta a ni.  Chatuana nunna pawh a hun rei lam ni mai lovin, Chatuana nungtlak nun Kristaah chuan a lo nei ta a ni.  Mahse engtik lai mahin he chatuana nunna hi mihring hlawhchhuah a ni ngai lova, Pathian thilthlawnpek mihringin Krista a rin avanga a lo dawn mai a ni.

DAN LEH KHAWNGAIHNA: RINGTU CHUAN AMA CHAKNAIN THIL THA A TITHEI EM? (Rom 7 )

Bung 6-ah ringtu nunthar a rawn sawi a.  Bung 7 & 8-ah hian he nunthar hi engtia neih tur nge a rawn sawi zawm leh ta a ni.  Bung sarihah hian ringtuin a chaknain nunthar a neih theih leh theih loh a rawn chhui a.  Bung 8-ah hian nunthar chu Krista nena inzawmna a\ang chauhva neih theih a ni tih a rawn sawi leh ta a ni.

Bung 7:1-4-ah hian Paula chuan dan leh khawngaihna chungchang hi inneihna angin a rawn tarlang  phawt a.  Ama experience ațangin a ngaihdanah chuan miin dan zawm ațanga chhandam nih a tum chhung chuan sualna hnuaiah a la awm reng niin a ngai.  Dan chuan sualna a simtir thei lova,  sualna tih lan chian chiah a theih avangin chu pasal lak ațang chuan Krista thihnain min rawn tifihlim a, pasal thar atan Krista chu a nei thei tawh a ni tih a sawi.

Rom 7:1-4-a hmeichhe pasal hi tamtak chuan dan niin an sawi mai \hin a, mahse ngun taka kan zir chuan dan chu a pasal ni lovin, a pasal laka phuar tlattu zawk a ni tih kan hmu.  A pasal tak zawk chu sual a ni.  Sual sual em em na chu thil \ha reng pawh thil \ha lo tih nan a hmang \hin hi a ni.  Chem hriam \angkai tak pawh mi tihhlum nan a hmang thei a.  Chutiang zelin Pathian dan \hafamkim pawh midangte nun danchep nan leh tihhreawm nan a hmang thei a ni.  Paula hun hmasa kan en chuan dan hi a nun tihreawmtu a ni.  Chuvang chuan dan hi mi vuakna talhtum atan leh mi kheinan ringawt kan hmang anih chuan thil \ha lo a ni a.  Mahse hmangaihna leh khawngaihna tluanghrui atan, Pathian leh midangte nena inzawmna atan kan hman chuan thil \ha mai pawh nilovin \hafamkim a ni.

Paula chuan dan hian chhandamna min pe thei lo tih sawi a rualin; dan hi țha lo leh sual angin miin an ngai ang tih hlauvin Rom 7:12, 14-ah hian dan nihphung “fel, thianghlim leh țha, thlarau lam thil” a ni tiin a rawn sawi a.  Mahse harsatna chu danah ni lovin, mihringa sualna awm zawk hi a ni tiin a rawn sawi.

Rom bung 1 – 7:4 thlengin Paula hian danin min chhandam thei lova, khawngaihna chiahin min chhandam zawk a ni tih a rawn sawi a.  Bung 7:5-25 a\ang hian khawngaihnaa chhandam tawhin ama chaknain dan a zawm thei em tih a rawn khel leh ta a ni.

Pathian dan I zawm kim chiah em?  Sabbath serhtute hian achang chuan sabbath kan serh vang ringawtin dan hi zawm \hafamkimah kan inngai mai \hin.  Mahse ngun lehzuala Pathian dan, Pathian nungchang tarlangtu hi kan zir chuan dan zawm\ha famkimah kan inngai kher lo ang.  Kan lo zawm \ha anih pawhin keimahni tih a awm miah lozia kan hre chhuak ngei ang.  Dan chu Pathian nungchang anih avangin kawng engkima \hatfamkimna a ngiat a.  Chuvang chuan mihring chaknaa zawm theih chi a ni lo.  Paula ngei pawhin dan ropuizia, thianghlimzia leh thlarau lam thil anihzia a hmuhin, “dan chu thlarau lam thil a ni tih ka hre si a; kei erawh chu suala mi, sual bawiha hralh tawh ka ni” tiin beidawng takin a au chhuak ta ringawt mai ni.

Rom bung 7 hian mi zawng zawng a huap theih laiin, ngun taka zir chuan misual, piangthar lo chanchin ai mahin, Isua ringtu, Pathian khawngaihnaa lawm fo thin(v 25), leh Pathian dan pawh ngaina tak, zawm pawh nasa taka tum țhin a sawi zawk mah mah.  Mahse hemi hian tum engang mahse dan a zawm thei tlat lo.  A tum nasat pawh leh a hlawhchham chiang zel mai bawk si, engtin nge a zawm theih tak ang?


DAN ZAWMTHEIHNA - KRISTA (Bung 8)

Charles Price-a chuan a lehkhabu “Christ in you” tih ah chuan a nupui leh phaitualhnim nawrmamna khawl chanchin tihian a sawi.  A nupui chuan phaltualhnim nawrna chuan an pa awmloh hlanin an khawlai hnimte lo nawrmam a tum a.  Harsa a ti ngei mai, an pa tihlawm a duh avangin nawr ngei a duh si a, a bei ngat ngat a, mahse tam a nawr thei lo.  A tawp a tawpah chuan tihpalh thilthu tak meuh meuh hian a engine tihnunna a hmufuh ta a, a tihnun hnu chuan awlsam tein grass chu a cut ta \euh mai a ni. 

Hetiang deuh hian a chang chuan Rom 7-ah ringtute kan awm fo \hin.  Keimahni chaknain kan tum a, kan tum nasat poh leh kan hlawhchham chiang \hin.  Mahse Rom 8-ah hian ringtu nuna theihna thuruk chu a rawn \het ta a ni.

Bung 8:1-4 hian mihringa thilthar awm a rawn sawi ta a.  Hei hi Krista ringtu apiangte nuna awm țhin, Krista Thlarau hi a ni.  Misual dan zawm thei ngai lo khan dan a zawm thei ta thut ni lovin, Krista a rinna avangin Thlarau Thianghlimin thinlung thar a pe ta a, chu chu miin rinnain Krista a vawn veleh a ta a lo ni ta țhin a ni.  Mahse kan hriat reng tur chu he thinlung thar hian thinlung hlui kha a rawn theh bo hmiah a ni lova, a pahnihin a awm kawp a ni ta zawk a ni.  Tunah chuan misual chu, Krista felna neiin, Pathian hmaah mi \hafamkim a ni a.  Mahse tisa thinlung erawh van a thlen hma loh chuan a la nei zel dawn a, a nunah indona a lo awm ta a.  Nitinin a nunah tisa leh thlarau chuan chungnun zawk inchuhin an indo ta thin a ni.

Tunah chuan ringtu nuna thil pawimawh ta chu engnge I duh zawk? Tisa thil nge Thlarau lam thil tih hi a ni ta a ni.  Thlarau lam thil chu mahni inphatna, khawngaihna leh hmangaihnaa nun a ni a.  Tisaa nun erawh chu mahni hmasialna, chungnun duhna leh \ha leh fel intihna a ni.  Engmah ni lo tih inhriaa Pathian khawngaihna hnuaia kan tluk luh chhung chuan thlemna ten min hneh thei lo.  Hei vang hian a ni, Pathianin \ha leh fel intite a huat em em na chhan chu, Pathian nena an inzawmna awmchhun khawngaihna ber an duhtlat loh avangin chhandam theih an ni lo.

Kristian nun diktak chu tirawh, tisuh tih mai piah lam, Pathian nena inlaichinna leh inpumpekna pumhlum a ni.   Simna kan tih pawh hi thil \ha lo \henkhat kan tih \hinte tih tawh lohna ni mai lovin, kan nihna pumpui- kan sualna leh fel kan intihna, kan diklohna mai ni lovin dik kan intih vena thlengin paiha Pathian tana inpumpek tawpna hi a ni.  Kan tana engkim chan vek tu tana kan engkim pek let vekna hi simna diktak chu a ni.

Ringtu nun diktak chu heti hian Rev. Runremthanga chuan a hla “Ka damna kraws” tihah chuan a sawichhuak:
Ka hriatna te hmangin damna ka lo zawng a
Ka theihna te hmangin a rawng ka lo bawl a
Mahse ka hmu zo lo thlamuanna famkim chu
Ka damna chu Lalpa kraws thu chauh hi a ni

A ropuina silhfen hlipa mi zawngtu chuan
Thil dang zawng zawng chanin kei hi mi rawn thlangtu
Keipawh ka hlawkna thilte chu kalsanin
Ka Lal ka Chhandamtu hi ka thlang tawh zawk ang


Commentary leh mithiam thuziak tamtak ka chhiarte aiin he hla hian Rom bung 7 leh bung 8 chu a hrilhfiah \ha zawk mahin ka hria.  

Nitinin ka nunnaah duhthlan tur a awm a
Tisa duhna leh thlarau duhna a ni
Thil \ha tih ka tum changin thil tha lo ka ti thin
Tisa duhnain min hneh fo thin a

That ka tum veleh ka sual leh thin
Thil \ha tih theihna reng ka nei lo
Lalpa tel lo \hat tum zawng engmah lo mai a ni
Aw Lalpa nang chauh ka \hatna i ni

Midang hmangaih theihna pawh thil \ha a nih ka hria
Hmangaih ka tum veleh huatna a tam si
Lalpa tel lo hmangaihna engmah lo mai a ni
Aw Lalpa nang chauh hmangaihna i ni

Nitinin fel ka tum \hin thil \ha a nih hria
Ka theihnain ka tum a ka sual leh \hin
Lalpa tel lo fel tum zawng engmah lo mai a ni
Aw Lalpa nang chauh ka felna i ni

Ka nunna chu thing kraws chungah khan
Krista nen khenbehin a awm tawh
Tuna ka nunna pawh hi keimah ni tawh lovin
Keimahah Krista a nung zawk a ni

Lalpa i hmaah misual ka ni
Thil \ha tih theihna reng ka nei lo
Lalpa ka nunna hmangin i nihna lantir rawh
Engkim hi i ropui nan hmang ang che

Bawih nge fa:  Bawih chu a chak leh chak loh a\ang te, a taimak leh taimak loh a\ang tein the a ni a; fa chu a bawrhsawm apiangin hmangaih an hlawh zawk \hin.

Bawih chuan hlauhna avangin a pu rawng a bawl a; fa erawh chuan hmangaihna/chhungkhat nihna avangin a nu leh pa rawng a bawl \hin.

Bawih chu a pu hlawkna turin hremin a awm \hin a; fa erawh chu ama hlawkna turin zilhin a awm \hin.

Bawih chuan a pu inah engmah chan a nei lo; fa erawh chuan inchhunga thil zawng zawngte chu a ta vek a ni.

Rinnaa Krista zawm tawhtute chu Pathian fa annih avangin Pathian hausakna zawng zawngte an ta a ni a.  An thil\ha tih avanga Pathian chhungkuaa tel ni lovin, Krista thisena lei an nih zawk avangin lawmna leh hmangaihna avangin Pathian rawng an bawl \hin.  Harsatna leh thlemna te lo thleng mahse anmahni \ha tur a ni tih an hriat chian tawh avangin an harsatnaah pawh lawmin an awm \hin.



Hmangaihna sakhua.
Kristianna hi a nihna diktakah chuan sakhuanna a ni chiah lem lo.  Kristianna chu Pathian nena inlaichinna, Pathian hmangaihna zuna ngaina a ni.

Kan Pathian biak lai hi Pathian ropui, engkimtithei hlauh tur nia lan chang nei ni mahse, Krista chuan Pathian chu hmangaihnaa khat, kan khawngaih let ngai hial khawpa Pathian inngaitlawm leh dawhthei, engtikawng zawng pawha mihringte hmangaih phu anih zia a rawn tar lang a ni. 

Kan Pathian biak hi a fapa mal neihchhun pawh min pe duhtu Pathian a ni a.  A lal\hutthleng hmaa min sawipuitu Krista lah thiam min chantirtu leh min ngaidamtu, kan tana thi khawp hiala min hmangaihtu a ni bawk si.  Chuvang chuan Kristiante tan chuan hlauh tur engmah a awm lo.  Thlamuang taka a hmangaihnaah chuan chawl mai tur kan lo ni. 


RINNAA FELNA LEH ISRAELTE: RINNAA FELNA HNAWLNA LEH VAUKHANNA (Bung 9 – 11)

Kan hriat reng tur chu Paula lehkhathawn a ziah hian tunlai lehkhaziaktu te angin uluk taka outline siam leh ziahdan tur ngaihtuahna hun a nei lem lova, a rilrua lang lang a sawi a, a secretary ten an ziaksak mai \hin a ni.  Rom 1 a\anga bung 8 thlengin rinnaa felna, chhandamna chu mihring thiltih rinna ni lovin Pathian felna rinchhan mai hi a ni.  Pathian hmangaihna tawp nei lo chuan a khawngaihna avangin a thlawnin min chhandam a ni tih a sawifiah a.

A sawi laklawh laiin thil dang daih a rilruah a rawn lut ni ngei tur a ni.  Bung 9 – 11-ah hian Israel miten rinnaa felna thuchah an hnawl pawi a tihzia a rawn sawi ta daih a ni.  Helai thu a\ang hian thil zir tur tamtak a awm a, chung zinga pawimawh zualte I han en the ang:

Chhandamna chu mimal thil a ni (9:6 - 16): Israel mite chuan Pathian hnam thlan, Abrahama thlahte an nih avangin chhandamna chu an ta emaw an ti mai \hin.  Mahse Paula chuan Abrahama thlah nih vang ngawtin chhandam anih theih loh.  Abrahama thlah Ismaela te, Esauva te pawh Pathian chuan a thlang chuang lo.  Chhandamna chu khawngaihna vang zawk a ni tih a rawn sawi.  Tin, Israel mite thlan annihna hi chhandam nihna a ni chuang lo.  Hnabik thawk tur chauhva thlan an ni a.  Chhandamna chu mi zawng zawng, Isua ring apiangte tan a ni.

Chhandamna hi mimal thil a ni.  Hnam ang emaw, kohhran ang emawa neih theih chi a ni lo.  Isua nei lotu chu kohhranah enganga nihna sang pawh chelh sela, chhandam a ni chuang lovang.  Israel mi nih vangin chhandam a nih ngawt theih loh ang thovin Adventist kohhran member nih vang ngawtin chhandam anih theih loh.

Rinnaa felna pawm theih loh chhan chu mihring thiltih rinna a ni (9:30 - 10:3):  Mihring leh Pathian inkara thlun zawmtu awmchhun chu khawngaihna chiah hi a ni.  Khawngaihna chu \ha ve tawk intite tan chuan huatthlala a ni a.  Misual nih inhriaa Pathian duhtute tan erawh thu mawi ber a ni.  Israelten an tihsual pawi ber chu an Doctrine an la urhsun tawk lo emaw, chawlhni an serh uluk tawk lo emaw, an invawng \ha tawk lo emaw ni lovin, Pathian khawngaihna an pawm thei tlat lo kha a ni.  Khawngaihna pawm lotu chuan engtik lai mahin Pathian a pawh thei lo.  Isua Krista khengbeh naa sulsutute pawh misual leh awm\ha duhlo te nilovin Juda kulmuk, Bible ringtu leh chawngheia \awng\ai peih em emte an ni kha.[9]

“Engnge kan sawi tak ang le? Jentail, felna um lote chuan felna an lo phak tawh a ni, - rinna avanga felna chu.  Israel, felna dan umte erawh chuan felna dan chu an phak zo ta lo.  Eng vang nge ni? Rinnain an um lo va, thiltiha hmuh theih angin an um avang a ni…… Pathian lamah \hahnem an ngai tih ka hriatpui a ni, hre famkim ang erawh chuan an ngai lo.  Pathian felna hre lovin, anmahni felna tihngheh tumin, Pathian felnaah an intulut si lo.”  (Rom 9:30-32; 10:2, 3)

“Chutichuan, 'Inthawina duh lovin khawngaihna ka duh e,' tih hi, a awmzia va zir rawh u; mi fel takte lam tura lo kal ka ni lo va, mi sualte zawk lam tura lo kal ka ni asin," a ti a. (Mathaia 9:13)

Ngaihdam Theih Loh Sual: Mihringte hi misual kan ni a, kan thiltih \ha ber pawh Pathian mithmuhah pawm tlak a ni lo.  Thlarau Thianghlim hna hmasa pawh misual kan nih min hriattir a ni (Johana 16:8).  Misual annih pawm duh lo, an thil\ha tiha rinna nghat tlatte thinlungah Thlarau Thianghlimin hna a thawk tak tak thei lova, Thlarau Thianghlim an tilungngai \hin.  Thil \ha tih hi ringtute tihtur a nih rualin Pathian hmuhna daltu a ni thei.  Juda hovin Pathian an hmuh theih loh chhan chu an thil \ha tih vang a ni.  Keini pawhin Pathian felna ni lova, kan felnaa rinna kan nghah vaih chuan fel takin kan boral phiar thei!  Kan fel theihna kawng awmchhun chu Pathian felna rinna a\ang chauhvin a ni.
“’Tih tak meuhvin ka hrilh a che u. Mihring fate hi an sualna zawng zawngah leh Pathian sawichhiatna kawngah engah pawh an sawichhiatnaahte chuan ngaihdam an ni ang;  tupawh Thlarau Thianghlim meuh sawichhia erawh chuan engtikah mah ngaihdamna a hmu lo vang a, chatuan sualna kawngah chuan thiam lohvin a lo awm zawk ang,’ a ti a.” (Marka 3:28, 29)

“Ani chu a lo thlen chuan sual thu-ah te, fel thu-ah te, rorel thu-ah te khawvel an thiam loh a hriattir ang.” (Johana 16:8)

Felna Kawng Awmchhun- Pathian felna Rinna thil harsa a ni lo
Mahni mihringpuite leh mahni ngaihah pawh mifel chu a nih ve mai theih.  Mahse Pathian pawmtlak felna chu mihring theihnain a thlen theih loh avangin Pathian felna rinna a\ang chauhva neih theih a ni.  He Pathian felna hi mahni lamah fel theihna nei lo tih inhria leh Isua felna chiah Pathian mithmuhin pawmtlak ani tih hriatten lawm takin an pawm mai \hin a ni.  He rinna neih hi thil harsa a ni lo, miin harsa a ti a nih chuan a chapo anih loh pawhin Pathian thu a hriathiam dan leh zirtir anih dan a fuh loh vang a ni ngei ang.
Ngaihsual theih rual loha chiangin, Paula’n a chi leh kuangte hnenah, Pathianin nei tura A duhsak an neih si loh chu a hrilhfiah a, a nihna takah chuan an zawn fo an hmuh theih si loh a ni.
Pathianin a pawm tak Jentail-hote chuan chutianga pawm nih tum pawhin an bei ve lem lo.  An hnena chanchin \ha thuchah a lo thlen lai pawh khan, mahni tuipui zawng zawng umin an peh mai mai a.  A hlutna hriain an pawm mai a.  An aiawhtu atana Isua Krista chu an pawm avangin Pathianin mi felah a chhiar a.  Rinna lawmman a ni e ”  (Puitling S.S. Zirlaibu, Roma Tlanna, phek 94, 95).
Felna hi thilthlawnpek a ni a.  Thilthlawnpek chu pawm mai tur a ni.  Thilthlawnpek tawhsa dawn tum beih vak ngai tlata kan hriatna hi mi tamtakin kan dawn theih loh chhan niin a lang.

Zar tak pawh zuah lotu chuan nang pawh a zuah bik che ring suh (11:20, 21): Paula sawidan chuan Israelte kha zartak an ni a.  Jentail keini te erawh chu zarsuak kan ni.  Pathianin kum 2000 vel uluk taka a lo enkawl tawh pawh a hnawl leh anih chuan keini kum 150 leka upa kohhran hi min hnawl theih lohna chhan a awm lo.

Thupuan 12:17-a hun hnuhnunga Setanan a beih turte chu Pathian thupek zawmtute an ni.  Pathian thupek chu a nungchang a ni kan tih tawh kha.  Pathian nungchang- hmangaihna an thinlunga nei lotu, kohhrana pawngpaw nghet ve tlur te hi nakinah chuan sawi\ilh an la ni dawn.

 “Pathian ni lova kohhran chauh zawmtu zawng zawngte chuan engtik hunah emaw chuan an nihna diktak an la tarlang ang...  Pathian anna, insumtheihna, dawhtheihna, ngilneihna, hmangaihna leh thilphalna rah te hi an nunah hmuh tur a awm ve lo.  Hling leh buarte chiah an chhuah \hin… Setana chuan chung mi, an thinlung leh nun tihdanglam lohte chu a sipai \ha ber berte an ni tih a hria, an inchhal ang ni lova nung \hinte chu ringlote tan daltu leh ringtute tan buaina thlentu an ni \hin.  (FLB 92)

Rinnaa felna nei lo, Pathian an hmangaih leh hmangaih loh pawh hre em em chuang lo.  Pathian faka zai pawh hlimpui em em lo.  Kohhrana pawngpaw nghet ve viau si.  A \hen phei chu nihna leh chanvo chuh chak chak ni bawk si te hi ngun taka zir chuan vanram an thleng dawn lo.  Pathian luak tichhuaktute an nih avangin Pathianin a la chhakchhuak dawn a ni(Thupuan 3:16).


RINNAA FELNA KAN NITIN NUNAH  (12 -16)

Paula hian Rom 1 – 11 thlengin rinnaa felna/khawngawihna theology a sawi a.  Bung 12-na a\ang hian he rinaa felna/khawngaihna hi engtianga nuna lantir tur nge anih a rawn sawi leh ta a ni.  Bung 12 -16-ah hian zirtur tamtak a awm a, a pawimawh \henkhat i lo en the ang:

Hmangaihnain hmangaih letna a phut:  Mi \henkhat chuan Pathian khawngaihna hi sual ti tura phalna emaw an ti mai \hin.  Mahse hmangaih avanga khawngaihna min petu hian kan hmangaihna hi a phut a, a duhin a duh ngawih ngawih a ni.  Chuvang chuan Pathian khawngaihna hretute chu Pathian tan kan puma inhlan tur kan ni.

Khawngaihna changtute kan intluk tlang vek:  Pathian khawngaihna changtute chu Krista taksa an ni a.  Taksa peng hran hran leh hnathawh hran hran a awm angin kohhranah pawh kan tihtheih zawng leh tuizawng a inang vek lo.  Mahse Pathian ngaihah chuan elder emaw, deocon emaw, lay member emaw kan inang vek.  Pastor emaw, conference administrator emaw evangelist emaw tumah kan danglam lo.  Chutiangin speaker emaw, sabbath school leader emaw, zawlnei emaw kan inang vek a, kan hnathawh a inang lo mai a ni.  Tumah indahsang tur bik emaw, ngaihsan tur bik emaw kan awm lo.  Khawngaihna avanga chang vek kan ni si a.  Kan tihtur chu hmangaihnaa rawng inbawlsak tawn tur mai kan ni.
Kros hmaah leh Pathian thianghlimna tehfung hmaah chuan kan za hian angkhat: misual, chunglam khawngaihna mamawhtu, khawngaihna zar chiaha thianghlimna chang thei vek kan ni. Keimahniah chhuan tur engmah kan nei lo; Isua leh kan tana mintihsak chiah chu kan chhuang zawk tur a ni” (Adult Sabbath School Studay Guide,  Redemption in Romans, )

Pathian ram chu Hmangaihna/Ngaihdamna Lalram a ni:  Isuan \awng\ai dan min zirtir naah chuan, “I ram lo thleng rawh se, I duh zawng vana min an tih angin leia mi’n ti rawh se” tih zawhah “kan  chunga thilsual titute kan ngaidam angin nang pawhin kan thil tihsual ngaidam ang che” tiin min zirtir.   Pathian ram chu hmangaihna hmun, khawngaihna leh ngaihdamna hmun a ni a.  Rinnaa felna neitu, Isua thihna leh thawhlehna avanga ngaihdamna changtute chuan Pathian lalram, hmangaihna leh ngaihdamna lalram an thinlungah an din \hin a ni.  Mi sual leh tling lo te Pathianin a khawngaihnaa mi fela min chhiar angin keini pawhin midangte tling lovin fel lo mahse kan ngaidam tur a ni.

Hmangaihna Nei lo chuan Dan a zawm ngai lo:
Hmangaihnain vengte a tikhawlo ngai lo va; chuvangin hmangaihna hi dan zawh famkimna a ni (Rom 13:10).
Hmangaihna nei lo chuan Pathian a hre lo; Pathian chu hmangaihna a ni si a (I Johana 4:8).

Hepa hi chu “hmangaihna lampang hi a tuipui vak lova, doctrine-ah hian a ruh rut ringawt mai a ni” tiin kan sawi fo \hin.  Mahse hei hi ngun taka ngaihtuah chuan thil awmthei miah lo a ni.  Doctrine zawng zawng hi hmangaihna tel lo chuan doctrine a tling zo lo.  Bible doctrine chu Pathian a ni a, chu Pathian chu hmangaihna a ni.  Hmangaihna nei lo chuan Pathian a hre tak tak lo va, doctrine pawh engnge anih a hre lo.  Pathian dan pawh hmangaihna dan a ni a.  Hmangaihna tel lovin tumahin dan an zawm ngai lo.
Entirnan: Sabbath hi Isaia chuan lawmawm ti tur leh thil dang engmah ngaihtuah lova serh turin min ti.  Pathian hmangaih lo tu chuan thil dang ngaihtuah lo chuan a hmang thei a ni mai thei, mahse thei pawh ni se lawmawm ti lovin phurrit a ti ngei ang.  Pathian hmangaihtu erawh chuan Sabbath ni hi a kham lova, rei lo a ti \hin.  Sabbath chu Pathiana hahchawlhna, Pathian nena lendunna ni tura ruahhman a ni si a. 

Midangte Hriatthiamna hi Hmangaihna ze ril a ni:  Paula’n Rom lehkhathawn a ziah lai hian Israel ho kut leh niserh neuh neuhte, Isua a thih tawh avangina \ul tawh lova, serhtan pawh a \ul tawh hek lo.  Mahse Paula chuan miin heng kutte leh niserh neuh neuhte hi hman a \ul tawh lo tih a sawi rualin hmang duh an awm anih chuan a khap lem lo (14:5).  Serhtan ngei pawh a ngai tawh lo ti ti mahse buaina a chhuah ai chuan Timothea ngei pawh serh a tantir leh tho a ni (Tirh 16:2).  Keini pawhin heta \anga zirtur kan neih chu kan ngaihdan anga kal lo leh ngaidan hran deuh neite pawh khuahkhirh tum kher lovin, Pathian dan palzutna a nih loh chuan hriatthiamna nen kan en tur ani.

Kohhran chu Dan leh dunin a phuar khawm ni lovin Hmangaihnain a phuar khawm chhungkua a ni:  A chang chuan kohhran hi danin a phuar khawm pawl ang lekin a kal lek lek \hin.  Mahse kohhran chu Krista thisenin a hrinte awmkhawmna, chhungkua zawk a ni.  Chhungkuaah chuan a chaklo apiang leh thawk thei lo apiangin duat an hlawh a.  A thei leh chak apiang an thawkrim ang hian kohhranah pawh chaklo zawk apiangten duat hlawhin a chak zawk ten a chaklo zawkte tan tuar an inhuam tur a ni.  Chhungkua inkaihhruaina mumal nei lo chu a buai \hin ang hian kohhran paw’n dan leh dun chu a mamawh takzet ngei mai.  Mahse heng dan leh dun zawng zawng hi siam anih chhan chu hmangaihna vang a ni a.  Chuvang chuan engtik lai pawha pawimawh ber chu hmangaihna hi a ni.
“Chutichuan keini mi chakte hian mahni lawmna zawng lovin, mi chak lote chak lohnate chu kan tuarpui zawk tur a ni.   Mahni vengte tihsawt nan an thatna turin tihlawm i tum theuh ang u; Krista pawh chuan mahni lawmna a zawng si lo; “Nangmah hautute hauna    chu keima chungah a tla ta a,” tih ziak ang khan a ni zawk”  (Rom 15:1-3).
GALATIA MITE HNENA PAULA LEHKHATHAWN ATANGIN ‘RINNA AVANGA FELNA’
Galatia rama kohhrante hi Krista chanchin\ha amah Paula ngeiin puanga a din kohhran duhawm leh thangduang tak an ni.   Mahse Paula awm loh hlanin Juda Kristian \henkhatte Galatia ramah hian zuk kalin Paula leh a thuchah chu an zuk sawisel a.  Paula chu apostol tak tak ni lo, mi tihdan copy mai mai leh mahnia inti apostle chawp mai mai a ni tiin an sawi a.  Tin, Isua rinna avang liau liau va chhandamna a sawi țhin pawh chu dawt mai a ni, chhandamna chu Isua rin leh dan zawm inkawp zawk hi a ni tiin an zirtir a.  Chhandamnaah hian dan zawm pawh a tel avangin serh tan leh thuthlung hlui serh leh sang zawng zawng pawh a la pawimawh vek a ni tiin an sawi tel bawk.  Paula chuan a hriat veleh a rang arangin lehkhathawn a ziak nghal a.  Juda zirtirtute dawt thu sawi chu paihthlain, chhandam nan chuan Isua rinna chiah hi a tawk a.  A dang felna leh thianghlimna chu chu rinna rahchhuah chu a ni tiin a rawn sawi fiah ta  a ni.
Galatia lehkhathawnah hian Paula chuan Krista ngeiin a koh chhuah apostle anih zia leh zirtir dangte pawhin apostle a nihna an pawmpui thua bul țanin, Chhandamnan eng dan pawh, Mosia dan emaw, Pathian dan sawm emaw a \angkai loh dan leh dan zawm chhandam nana hman tum a pawi theih zia a ziak a.  Dan hmanga Pathian tihlawm tumte chu dan hnuaiah saltang an la ni a.  Khawngaihna tluksantute an ni tih sawiin, kristiante chu sualna leh dan thuhnuai ata Krista’n min chhuah zalen tawh tih a sawi bawk.  Chutih rual chuan sual tih phal a ni ta a tihna erawh chu a ni hauh lo.  Rinna avanga Thlarau Thianghlim zarah chauh zawk dan chu kan zawm famkim țhin a.  Chu dan zawm famkimna chu hmangaihnaah tarlanin a awm țhin a ni tiin Galatia lehkhathawnah hian a  ziak a ni.
Galatia lehkhathawn hi chipchiar deuhva zir a chakawm khawp mai a, mahse hun leh hmunin min daih dawn loh avangin a vai ni lovin, tun hun atana point pawimawh bik nia langte chauh kan zir dawn a ni. 
Galatia Dan hi Eng Dan Nge?  Galatiaa dan chungchangah hian 1888 kum khan nasa taka inhnialna a awm tawh a.  Khatih laia G.C. president G.I. Butler-a leh G.C. secretary leh Review and Herald editor ni bawk Uriah Smith-te leh Adventist tam zawkte chuan Galatia`a dan hi Mosia dan (ceremonial law) niin an ngai a, Uriah Smith-a phei chuan Galatiaa dan hi Mosia dan ni lova Pathian dan anih chuan sabbath serh \ulna chhan a awm lo ti hialin a \ang a.  Lehlamah Waggoner-a leh A. T. Jones-a te hovin Mosia dan mai nilovin Pathian dan pawh a tel a ni tiin an \ang bawk a.  
Mrs. White-I pawhin Waggoner-a lam awnin, “Chanchin\ha dan sawma awm a ngai pawimawh a, dan leh chanchin\ha a dawhzawm a ni” tiin a fak (MS 15,Nov. 1888).  Tin, tuna kan kohhran Bible commentary pawhin Galatiaa dan hi Mosia dan mai ni lovin dan zawng zawng (law as a whole) a ni tiin a sawi.
Chanchin\ha dang (Gal 1:8): Paula hian chanchin\ha dang kengtute hi a dim lo hle mai! A sawitu chu van a\anga lo chhuk vantirhkoh hial pawh ni se, anchhe dawngin awm rawh se, a ti hial a ni.  He chanchin\ha dang hi hre tur chuan Paula thuchah diktak kan hriat a ngai.  Paula chanchin\ha ken chu rinna avanga khawngaihnaa chhandam a ni.
Keini erawh chuan Krista khenbeh thu kan hril thin a nih hi; chu chu Judate tan chuan tlukna, Jentailte tan thu atthlak a ni a (I Kor 1:23).

Tin, unaute u, kei zawng Pathian thuruk hrilh che uin in hnena ka lo kal lai khan, thusawi ropui leh finna ropui nena lo kal ka ni lo.  Isua Krista, amah ngei khenbeha a awm thu chauh lo chu in zingah engmah reng hriat ka tum loh kha (I Kor 2:1, 2).

Kei erawh chuan kan Lalpa Isua Krista kraws lo chu ka chhuan loh turzia mai chu, chu mi zarah chuan khawvel hi ka tan khenbehin a awm ta, kei pawh khawvel tan khenbehin ka awm a ni (Galatia 6:14).

Krista khawngaihna zara a kotu che u kha chuti thuta Chanchin Tha hrang lama in pakaisan hi mak ka ti a ni;  chu chu Chanchin Tha a ni ve si lo; nangmahni tibuaiin, Krista Chanchin Tha tihdanglam duh tute emaw an awm mai a ni a (Galatia 1:6, 7).

Hei hi Paula’n chanchin\ha dang a tih, a hmelmaten an sawi dan chu a ni:
·        Isua rinna + Dan zawm(Serh tan/Juda nih/Sabbath etc. etc, perfectionism) Chhandamna
Paula erawh chuan heti hian a rawn sawi dik ta a ni:
·        Isua kraws Rinna Nunthar/ hmangaihna /dan zawm nun /Thlarau Thianghlim/chhandamna etc.

E.J. Wagonner-a chuan tihian a sawi, “Seventh-day Adventist-te vantirhkoh pathumna thuchah hi “Paula thuchah ken bak a ni tur em ni? Paula thuchah bak a nih chuan, engtikawng zawng pawhin a rang thei ang berin kan bansan tur a ni.. Chatuana chanchin\ha chu thil pakhatah a inchhungkhawm tlat a ni, - Isua Krista khenbeha, tho leh ta bak hi thuchah puanchhuah tur dang kan nei lo”[10] tiin.  Hei Mrs. White-I pawhin thlawpin, “Dr. Waggoner-a hian eng hlu tak chu a hmuhtir che u a ni.. Hei hi thutak tharlam a ni lo, Paula te, leh amah Krista ngei pawhin an lo zirtir kha a ni[11] tiin a sawi. ( MS 15, 24 Nov. or Dec. 1888)

“Mi \henkhat chuan ‘he thilah hian in kal chak lutuk, in \hahnemngaih dan a dik lo.  Hetiang em ema nasa in Krista felna sawi suh u.  Dan sawi zawk rawh u’ an la ti ang che u.  A nawlpuiin, dan kan sawi nasa lutuk a Gilbo tlang ruah leh dai reng reng a tlak ngai lohna ang maia kan ro thlengin kan sawi a ni.  Dana Krista zawk chu ka sawi tur a ni a, tichuan kan mi ril\amte tan eitur tak leh chakna a thlen dawn a ni.  Kan thiltih \hatah rinna nghat lovin, Nazareth Isua felnaah zawk rinna kan nghat tur a ni.” (RH, March 11, 1890 par. 13) 
Thlarau Thianghlim Engtia Neihtur Nge?
Aw Galatia rama mi a te u, tuin nge dawi che u? in mithmuh ngeiah Isua Krista chu khenbehin chiang taka lantir a nih tehlul nen.  Hei chauh hi in hnen ata lo hriat ka duh. Dan thiltihte avangin nge Thlarau chu inhmuh, in ngaihthlaka in rin avangin?   Heti emin in a maw? Thlarauva tan tawh siin tisain in zo dawn em ni?  Tin, in hnena Thlarau petu che u leh in zinga thilmak titu chuan Dan thiltihte avangin nge a tih, in ngaihthlaka in rin avangin?  Abrahaman Pathian a ring a, tin,chu rinna chu a felnaa ruat a ni ang khan. Chutichuan, hre rawh u, rinnaa awmte, chung ngei chu Abrahama fate an ni. (Galatia 3:1-7).

Trinity kan sawi uar lutukna lamah Pathian inpumkhatna hi kan theihnghilh ta lek lek mai.  Isua chu khawngaihnaa khat anihna leh amah ring duh apiangte chhandam \hin a ni tih kan hria.   Chutih rual erawh chuan Thlarau Thianghlim erawh thikthu chhe tak, zakzum bawk si, neih theih mang loh; neih dawn chuan beih vak- chawngheia \awng\ai, \awng\ai tlaivar ngai.   Chutah neih tawh hnuah pawh chhuanlam hote siama mi kalsan leh mai \hin angin kan sawi a.  Isua leh Thlarau Thianghlim chu inpumkhat lo mai pawh ni lovin, mize inpersan leh inthurual lo takah kan chhuah lek lek ta mai! 
Thlarau Thianghlim chu engdang nilovin, Isua ringtu apiangte chenchilh \hin tu a ni zawk.  Thlarau Thianghlim kan dawn loh chhan chu engdang nilovin, Isua kan ringin kan chawimawi tak tak lova, Isua ring emaw kan intih lai pawhin kan felna, kan \awng\aina, kan insumna ringin kan chhuan \hin zawk vang a ni.  Kan fel vang leh taimak vangin Isua kan nei thei chuang lo ang bawk hian Thlarau Thianghlim pawh kan inserh thianghlim vang leh \hat vanga neih theih a ni chuang lo.  Kan inpuahchah vanga Thlarau Thianghlim hi nei kan ni lova, Isua thihna leh thawhlehna Pain a pawm avanga nei kan ni zawk.  Rinnaa avangin Isua kan nei ang bawkin, rinna- Isua rinna avangin Thlarau Thianghlim kan nei \hin a ni. 
Penticost nia mi 3000 Thlarau Thianghlim changte pawh an inpuahchah si se kan hre lo.  Mahse Petera-te hovin Isua chanchin an sawi chu an ngaithla a, an ring a, chawp leh chilhin Thlarau Thianhlima tihkhahin an awm mai a ni (Tirhkohte 2:41).  Thlarau Thianghlim dawng tur hian inpuahchah a ngai lo a ni lo va, kan inpuahchah dan hi thiltih \hata Thlarau Thianghlim hlawh tum kan ang ta mah mah a ni.  Thlarau Thianghlim dawng tura kan tihtur chu rinna- thil danga rinna kan nghahna zawng zawng paithlaa, Pathian khawngaihnaa kan innghah pumhlum a ngai a ni.
Chhandamna chu a thlawn ani ang bawkin Thlarau Thianghlim pawh a thlawn a ni.   A pawimawh ber chu I duh takzet em tih mai hi a ni.  Pain an fate thil \ha pek an chak aia nasa zawkin Pathian chuan a mite Thlarau Thianghlima min pek hi a chak zawk a ni.  Anihna diktakah chuan heng hriselna, damreina, sum leh pai-te hi Pathian hnenah kan dil \hin a.  Mahse Pathianin min pek a chak zawk chu Thlarau Thianghlim hi a ni.  Kan rilruah thildang a tam lutuk avangin Thlarau Thianghlimin kan khat thei lo mai a ni.  Thil dang zawng zawng aia Isua thlang tute, mahni engmah lo, mirethei khawngaihthlak, pachhia, \hatna reng reng nei lo tih inhriaa nitin an felna Kraws thlira Pathian beltute Thlarau Thianghlimin a awmpui \hin a ni.
Sual kalsan phawt a, Thlarau Thianghlim neih kan tum \hin a, BA passed hma loh sikul kal tum lo ang chauh kan ni.  Thlarau Thianghlim thiltihtheihna a\ang chauhvin sual kan kalsan thei zawk a ni.  Chu Thlarau Thianghlim chu Isua ringtute, Isua awm nghenga kalten an nei \hin a ni.
Engvangin Nge Kan Hlimna/lawmna a Reh Hma em em?
“Bawih ni lo turin Krista chuan min chhuahtir kha, chutichuan ding nghet ula, bawih nghawngkawlah chuan tang leh tawh suh u.  Nangni Dana thiam chan tumte u, Krista nen in inthen ta: khawngaihna chu in tluksan ta.   Keini zawngin Thlarau zarah rinnain felna beiseina kan nghak si a.  Krista Isuaah chuan serh tan engmah a sawt lo, serh tanloh pawh engmah a sawt hek lo; rinna, hmangaihnaa thawh erawh chu a sawt a ni” (Galatia 5:1-6).

Pathian leh mihring inkar zawmtu chu khawngaihna a ni.  He khawngaihna hi phu nia inhriate ni lovin phu lo tih inpawmte chauhvin an dawng thei (Rom 4:4).  Achhan chu khawngaihna chu hlawh chhuah chi a ni lova, thilthlawnpek a dawn dawna tur zawk anih vang a ni.

Camping emaw, revival emaw kan nei a, Pathian khawngaihna kraws thu an sawi lai chuan kan hlima, kan lawm \hin.  Mahse camping tawp zan a\angin tih tur leh tih loh tur hlir kan sawi \an a.  Krista hnungzuina chu hmangaihnaa luangliamna ni lovin tih tur leh tih loh tur phurritah kan chantir a.  Kan tih theih lohvin ka da kan ti a, kan titheih lahin ka tih theih tak emaw kan ti a.  Hriat loh hlanin khawngaihna thuchah kha dan thuchahah kan chantir a, khawngaihna kan tluksan avangin Krista nen kan inzawmna  a lo tawp a.  Hlim leh lawmna, hmangaihna ten min kian san a. Ringtu der, inti fel tak, hlim lem lo, lawmna em em pawh nei lo.  Mahni aia chaklote sualna kawhchhuah hratah kan chang zo ta \hin a ni. 

Hetiang tur a ni lo, ringtu bul \anna chu khawngaihna a ni a, a kalzelna leh a tawp thlengin khawngaihna vek a ni.  Justification(Thiamchantirna) hi rinnaa a thlawna neih a ni tih chu kan hria nual a, Sanctification erawh Pathian leh mihring \angkawpa neih niin kan hre tlat \hin.  Hei vang hian thil \ha ti turin ninawm khawpin kan infuih a, kan tih phah tak tak chuang si lo.  Anihna diktakah chuan kan thil \ha tih pawh zawlnei Isaia chuan “silhfen bawlhhlawh” ang chauh a tih avangin thil \ha kan tih tam poh leh silhfen bawlhhlawh kan inbel nasa mai mai a ni.

Kan \hianpa pakhat chuan, “Justification-a rei tak cham hi sanctification a ni mai” tiin a sawi \hin.  Kristian nun diktak chu hmangaihna rahchhuah, Pathian khawngaihna luangliam anih avangin anihna diktakah chuan justification leh sanctification hi \hen hran tak tak theih a ni lo.  Mi Kristaa a awm chuan siamthar a ni mai \hin zawk a ni (2 Kor 5:17).  He Isua nena kan inzawmna hi dan thiltih vang ni lovin Pathian khawngaihna rin vang zawk a ni.

Khawngaihnain Pathian dan a Dodal em?
A tawi zawngin sawi ta ila, khawngaihna chauh hi Pathian dan zawm theihna kawng awmchhun a ni.  Dan chu Pathian nungchang anih avangin Amah Pathian neitute chauh lo chuan an zawm thei lo.  Pathian chu tihluiha hmin chi emaw, thil \ha tih hmanga tlawn lungawi chi a ni lo.  A khawngaihna thilthlawnpek pawmna a\anga neih mai tur a ni zawk.
    
Pathian chu hmangaihna anih avangin a dan pawh hmangaihna dan a ni.  Pathian hmangaihna dawngtu, a hmangaihna par tlan \hinte chuahvin he hmangaihna hi an nunpui thei a ni.
“’Nangmah i inhmangaih angin i vengte i hmangaih tur a ni,’ tih thu kamkhatah hian Dan thu zawng zawng chu a famkim tawh a ni si.” (Galatia 5:14)

Pathian khawngaihna ringtute chu Thlarauvin hruaiin an nunah- hmangaihna te, hlimna te, remna te, dawhtheihna te, ngilneihna te, thatna te, rinawmna te, thuhnuairawlhna te, insumtheihna a lo lang chhuak \hin a ni.

Khawngaihna dodaltu hi dan dodaltu an ni
Pathian khawngaihnaa innghat lova Pathian dan anmahni chaknaa zawmtum tute chu tisa-ah an la nung a, tisa thiltih- itsikna, hurna, inhauna, huatna, thikna etc.-in an nunah ro an la rel a ni tiin Galatia 5:18-20 chuan a sawi a ni.

1888 kuma G.C. inkhawmpuia Pathian dan chungchang inhnialnaah pawh Pathian dan \antu nia inngaite’n Pathian dan- hmangaihna dan hi an bawhchhe zawk tlat.  =awngkam \ha lo leh phiarrukna hmangtute chu Pathian dan humhimtu nia inngai G.I. Butler- a leh Uriah Smith-a te lam zawk an ni.  Mrs. White-I phei chuan an awmdan chu an zirtirna ina a hruai thlen theih tawk anih chuan a hla thei ang bera an zirtirna chu kalsan a duh tih a sawi hial a ni.  A hmaa kan sawi tawh angin Pathian dan chu hmangaihna dan a ni a.  Chu hmangaihna nei lotute chuan Pathian dan an bawhchhia a ni.

Pharisaite ang tluka Pathian dan zawm kim tum nasa an awm lo.  Sabbath an serh danah te, Pathian dang neih an duh loh danah te, sawma pakhat an pek danah te, chawngheia \awng\ai an peih danah te chuan tum nasa tak an ni.  Mahse heti taka ti nasa te hi Isua Krista khengbettu an ni lawi si a.  A chhan chu engdang ni lovin khawngaihna aiin dan leh dun an ngainat zawk vang a ni.  Dan ina tum ber chu hmangaihna a ni tih an theihnghilh a ni.
“Chu mi lai chuan Isua chu Chawlhniah buh hmunah te a kal tlang a; a zirtirte chu an ril a tam a, buh vuite an thliak a, an ei ta a.  Tin, Pharisaiten chu chu an hmuhin, a hnenah, "En teh, i zirtirten Chawlhniah tih thiang lo chu an tih hi," an ti a. 'Inthawina duh lovin khawngaihna ka duh e,' tih hi, a awmzia lo hre tawh ni ula chu, mi thiamte chu thiam loh in chantir lo tur.” (Mathaia 12:1, 2, 7)

Pathian khawngaihna ringa, Thlarau Thianghlim hruaite nunah chauh dan chu hlen famkimin a awm \hin. Chuvangin khawngaihna tel lova Pathian dan zawm tumte chuan pharisaite ang chiahin Pathian dan an tikhawlo vek \hin. 

Mi tupawh Pathian hnena inpek hnialtu chu, thuneitu dang hnuaia kun a ni a, mahni ta a ni lo.  Zalenna thute a sawi vel thin a ni mai thei, mahse bawih a  nih avangin thutak mawina hmuhtir phal a ni lo… ama duh ang taka zalen taka awm angin a insawi thawveng ve viau a ni thei e, mahse thim lalpa thu thua awm a ni zawk.  Sual hrenga tangte chhuah zalen turin Krista chu a lo kal a ni.” (Chatuan Nghahfak 450)

Khawvel/Sual hneh theihna kawng awmchhun Kraws chauh
Paula’n engtik lai pawha a chhuan ber chu Krista Kraws a ni.  A chhan chu Kraws zarah chauh khawvel a khengbet thei a ni.  Keini pawh sual kan hneh theihna kawng awmchhun chu Isua Krista Kraws chauh hi a ni.  Kawng dang zawng zawng chu kawng lem, boralna kawng vek an ni.  A chhan chu Kristian nunkawng diktak chu tih tur leh tih loh tur mai ni lovin, hmangaihnaa Pathian nena inzawmna anih vang a ni.  Thil tha tih chu chu Pathian nena inzawmnain a rah chhuah a ni.

Paula leh Rev. Runremthanga hi inkawm ta se, an testimony a inang ngawtin ka ring:
“Kei erawh chuan kan Lalpa Isua Krista kraws lo chu ka chhuan loh turzia mai chu, chu mi zarah chuan khawvel hi ka tan khenbehin a awm ta, kei pawh khawvel tan khenbehin ka awm a ni.” (Galatia 6:14)

Lawmin ka puang zel dawn lawmin ka puang zel dawn
Ka damna Krista kraws chanchin hi
Chhuan tur reng ka nei lo sawi tur pawh ka nei lo
Ka damna Lal Krista kraws chauh lo hi chu






*      Galatia lehkhathawn ațanga thil dang awm theite:
Ø  Rinna + mihring thiltih            Ninawm, beidawnthlak[12]
Ø  Dan + kaihhruaina                 Tisa thiltih
Ø  Dan Thiltih + dansanna        Huatna
Ø  Hmangaihna + khawngaihna  ═ Hmangaihna
Ø  Thlarau + hruaina                  Nunthar
Ø  Dan  + bawih/sal                    fear
Ø  Khawngaihna + fapa/fanu    hmangaihna[13]

e.g. Quavadis thawnthuah chuan sipai za hotu Marcus Vinicius-a chuan sal nula Lygia-i a hmangaih a, dan hmanga tiluih na nena inhmangaih tir a tum a; mahse Lygia-i chuan, ‘i sal ka nih sa chuan ka tan hmangaih theih che i ni hlei nem, min chhuah zalen phawt la, ka hmangaih thei ang che’ a ti.  Chutiang chiah chuan Pathian hian tihluihna leh inkhuahkhirhna chuan hlauhna bak a thlen lo tih hriain Kraws-ah kan mawhphurhna leh hlinna sual leh dan thlengin a hlip vek a, Amah kan hmangaih theih nan zalenna famkim a khawngaihnain min pe.  Chuti taka hmangaihna leh inpekna thuk chuan mihring/misual thinlungah Pathian hmangaih letna a rawn siam ta a ni.




GALATIA: Zalenna chanchin\ha
Rinna Avanga Khawngaihnaa Chhandam

http://www.abideinchrist.com/gra/image23.gif

RINNA AVANGA THIAMCHANTIRNA
VENHIMNA (1:11-2:21)
Paula’n thuneihna a neih dan
Paula thuneihna pawmpui a ni
Paula thuneihna puanchhuah a ni
Khawngaihnaa chhandam
Krista nena khenbeh
RINNA AVANGA THIAMCHANTIRNA
HRILHFIAHNA(3:1-4:31)
Mifel chu rinnain a nung
Dan thiltum leh hnathawh
Krista Fapa nihna
Nangmahnia Krista Siama awm chu
Sal nu leh zalen nu chi hnihte
RINNA AVANGA THIAMCHANTIRNA NUNA LANTIRNA  (5:1-6:10)
Kristan min chhuah zalen ta!
Thlarauvah nungin..
Tisa thiltihte
Thlarau rahte
Kraws ropuina
http://www.abideinchrist.com/gra/image24.gif
Hnialna/Venhimna:
PAULA APOSTOL NIH VENHIMNA
CHANCHINTHA VENHIMNA
THLARAUVA NUN VENHIMNA

Thu uar bik:
Mahni chanchin
Pathian thuril/Theology
Nuna hmanna tak tak/Practical

Thu sawi tum:
Paula thuneihna
Dana thiamchantumna hlawk lohzia
Thlarauva nunthar


Chanchintha Laimu
Chanchintha venhimna tha chungchuang
Chanchintha anihna ang taka hmanna

Thupui:
Khawngaihna chanchintha venhimna
Zalenna hnial rual loh
Khawngaihna chanchintha sawifiahna
Zalenna vawnhimna
Khawngaihna chanchintha nunpuina
Zalenna nunpuina

Hun:
AD 58, Rom lehkhathawn nen Korinth khua atanga ziah an ni


Ziahna hmun:
Korinth

(c)1994 Wil Pounds, A Look at the Book

Galatia thuchah hi misual rinna avanga khawngaihnaa Kristaa chhandamna mai ni lovin, misual chhandam khawngaihnaa nitin a nunna a ni tel bawk.  Khawngaihna hi nunna intanna leh nunna kal kawng a ni.  Keini ringtute hi Krista rinna kaltlangin khawngaihnaa nung kan ni.





[1] C.S. Lewis, Mere Christianity, 96, 97 as quated in Atilio R. Dupertius,  NTST 550: Exegesis of The English NT, (Andrews University)
[2] Dupertius, 20
[3]   Tirhkohte 13:22
[4] Yancey, What So Amazing About Grace, (OM Authentic Book: Secunderabad, 1999), 71.
[5] Joyce Meyer, The Grace Of God. N.d., N.p.
[6] Juhuol Pulamte, A comparative Study of The Hindy Doctrine of Moksha and Paul’s Doctrine of Justification:  An evangelical Theological Perspective (Seoul, Korea: March 1996), 103.
[7]Nichol, Francis D., The Seventh-day Adventist Bible Commentary, (Washington, D.C.: Review and Herald Publishing Association) 1978.
[8] Paul Apple & Dan Broadwater,  Understanding The Gospel Of The Righteousness Of God:  Sermon Outlines On The Book Of Romans (Grace Reformed Presbyterian Church:  Relay Md, 1993), 25, 26.
[9] Doctrine te, thianhlimna te, kohhrana awmte hi a pawimawh em em a.  Mahse a kotu pawh awm lo hian kohhran hi lo zawmin.  Tithianghlimtu hmelhriat si lo hian thianghlimna hi kan lo ngai pawimawh ve em em ringawt ang e.  Doctrine zawng zawng tum Krista nei si lo hian a kawr ruak ringawt hi kan lo buaipui ang e.
[10] E.J. Waggoner, The Gospel in the Book of Galatians, pp 238 – 246 as quated in George R. Knight’s Angry Saint, Review & Herald.  Pp. 41.
[12] Joyce Meyer
[13] J. Vernon McGee



[i] Atilio R. Dupertius,  NTST 550: Exegesis of The English NT, (Andrews University), 5, 6.
[ii] Ray Pritchard, www.keepbelieving.com/sermon.
[iii] Dupertius, 18, 19.